بانو امین مدرسه علمیه بانو امین(ره) زیر نظر مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران استان تهران

خطبه غدیر و آیات مطرح شده در آن

حادثه ای رخ داد که می توانست سعادت ابدی بشریت را تضمین کند و برای همیشه , انسانها را از ضلالت و گمراهی نجات بخشد , به این جهت , داستان غدیر یک قصه تاریخی خاص نیست که زمان آن گذشته باشد و همین طور یک حادثه شخصی نیز نیست که پیامبر فقط علی (علیه السلام) را به عنوان وصی خود (آنچنان که شیعیان می گویند) و یا به عنوان محبوب جامعه اسلامی (آنچنان که اهل سنت مدعی هستند) معرفی نموده و در نتیجه تاریخ مصرف آن گذشته باشد , بلکه در غدیر خم تاریخ کل بشریت رقم خورد , چرا که امامت امامان در طول تاریخ مطرح و تبیین شد , حقیقتی که از امیرمومنان آغاز می شود و به مهدی صاحب الزمان (علیه السلام) منتهی می گردد.
در سال دهم هجرت , بعد از اتمام حج , که آن را به نامهای متعددی خوانده اند , همچون « حجه الوداع » و « حجه البلاغ » « حجه الکمال » . « حجه التمام » و حجه الاسلام در « غدیرخم » قبل از « جحفه » که راههای متعددی همچو اهل مدینه , مصر , عراق , از آنجا منشعب و جدا می شود. حادثه ای رخ داد که می توانست سعادت ابدی بشریت را تضمین کند و برای همیشه , انسانها را از ضلالت و گمراهی نجات بخشد , به این جهت , داستان غدیر یک قصه تاریخی خاص نیست که زمان آن گذشته باشد و همین طور یک حادثه شخصی نیز نیست که پیامبر فقط علی (علیه السلام) را به عنوان وصی خود (آنچنان که شیعیان می گویند) و یا به عنوان محبوب جامعه اسلامی (آنچنان که اهل سنت مدعی هستند) معرفی نموده و در نتیجه تاریخ مصرف آن گذشته باشد , بلکه در غدیر خم تاریخ کل بشریت رقم خورد , چرا که امامت امامان در طول تاریخ مطرح و تبیین شد , حقیقتی که از امیرمومنان آغاز می شود و به مهدی صاحب الزمان (علیه السلام) منتهی می گردد.
مخالفان نیز این را به خوبی فهمیده اند. لذا از همان آغاز تلاش کردند(و در حدی موفق شدند) که داستان غدیر را تاویل نمایند , چرا که اگر فقط امامت امیر مومنان بود , ممکن بود به نوعی آن را پذیرا شوند , ولی آنچه ترس داشتندو دارند , ادامه کار , و تداوم امامت و ولایت در طول تاریخ است که سخت مخالفان را خلع سلاح می کرده است . بنابراین به شدت در مقابل آن قرار گرفتند و ازاول زیر بار نرفتندتا جلوی استمرار آن را نیز بگیرند.

و پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله) نیز به خوبی به این مسئله توجه داشته لذا تصریح فرمود که امامت ادامه دارد « …ثم من بعدی علی ولیکم و امامکم بامرالله ربکم ثم الامامه فی ذریتی من ولده الی یوم تلقون الله عز اسمه و رسوله1 سپس بعد از من علی ولی شما و امام شما به فرمان خداست . سپس امامت در نسل من از فرزندان علی تا روزی که خدا و رسولش را ملاقات کنید , می باشد. » .
آنچه پیش رو دارید نگاهی است به آیاتی که در خطبه غدیر درباره امامت علی (علیه السلام) و دیگر امامان (علیهم السلام) مورد استدلال و اشاره قرار گرفته است .

نکاتی از حدیث و حادثه غدیر

یک نگاه اجمالی به خطبه و حدیث غدیر , وقایعی قبل و بعد از آن بخوبی این نکته را روشن می سازد که بحث امامت علی (ع ) و تداوم آن مطرح بوده است به جهت این نکات :

1 ـ پیامبراکرم (صلی الله علیه واله) حدود نودهزار نفر تا یکصد وبیست هزار نفر رادر گرمای شدید در چهار راهی جحفه متوقف ساخت که نشانگر اهمیت مسئله مطرح شده می باشد.

2 ـ خطبه خویش را با ذکر این نکته آغاز می کند که رحلت من نزدیک است و به زودی عوت حق را لبیک می گویم , این خود نشان از آن دارد که در پی مطرح کردن جانشین خویش می باشد.

3 ـ از مردم اقرار و اعتراف گرفت که آنچه را خداوند برای آنان از اعتقادات و احکام و اعمال فرستاده است به آنها ابلاغ نموده و خدا را بر این اقرار شاهد گرفت .

4 ـ حدیث ثقلین را مجددا یادآوری نمود که اگر می خواهید دچار گمراهی نشوید از قرآن و اهل بیت (علیه السلام) جدا نشوید , و این سخن مقدمه ای است برای نکته بعدی .

5 ـ بعدازاین که دست علی (علیه السلام) را بالامی برد واز مردم اقرار می گیرد که خدا و رسولش بر آنان ولایت دارند , می فرماید : « هر کس که من مولای او هستم علی مولای اوست » یعنی همان ولایتی که برای پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله) ثبات است , که ولایت زعامت و حکومت بر آنان باشد , برای علی (علیه السلام) نیز ثابت است .

6 ـ جمله « من کنت مولاه و … » را سه بار و به قول احمد حنبل چهار بار تکرار نمود تا هم تاکیدی شده باشد و هم کسانی که متوجه نشده اند , متوجه شوند.

7 ـ در حق کسانی که ولایت علی (علیه السلام) را بپذیرند دعا , و در حق کسانی که آن را رد کند نفرین نمود.

8 ـ آیات عدیده ای از قرآن ازجمله آیه تبلیغ اکمل و … , مورد استدلال و استشهاد قرار گرفت که بعدا بیان می شود.

9 ـ تبریک گفتن حاضران و بیعت زن و مرد با امیر مومنان (علیه السلام) و … همه نشانگر این مطلبند که هدف , معرفی امامت امیرمومنان (علیه السلام) و تداوم آن بوده است .
باتوجه به این نکات سراغ آیاتی می رویم که در خطبه غدیر و بعد از آن مورد استدلال و اشاره قرار گرفته و یا بعد از حادثه نازل شده است .

1 ـ آیه تبلیغ یا اعلام امامت

بعد از ثنا و شتایش الهی فرمود : « فاوحی الی … « یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس 2 ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است , کاملا (به مردم ) برسان , و اگر نکنی , رسالت او را انجام نداده ای , خداوند تو را از (خطرات احتمالی ) مردم نگاه می دارد » . 3 آنگاه ادامه داد که مردم ! جبرئیل سه بار نازل شده است که خداوند فرمان داده که در میان این جمع برای سفید و سیاه اعلام کنم که : « ان علی بن ابی طالب اخی و وصیی و خلیفتی و الامام بعدی ;4 که به حقیقت علی بن ابی طالب برادر و وصی و جانشین و پیشوای بعد از من است . »
در منابع اهل سنت می خوانیم که این عباس نقل کرده است که آیه « یا ایها الرسول … » در مورد علی (علیه السلام) نازل شد. خداوند به رسول خدا فرمان داد که در مورد (ولایت ) علی (علیه السلام) تبلیغ نماید. سپس پیامبر خدا دست علی را گرفت و فرمود : هر کس من صاحب اختیار اویم پس علی صاحب اختیار اوست پس خدایا دوست بدار کسی را که او را دوست بدارد و دشمن بدار کسی که او را دشمن بدارد » . 5

2 ـ علی سرپرست شماست

دومین ایه که مورد استشهاد پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله) قرار گرفته آیه ولایت است , حضرت فرمود : « و هو ولیکم بعدالله و رسوله , و قد انزل الله تبارک و تعالی بذلک ایه من کتابه ; علی صاحب اختیار و ولی شما است بعد از خدا و رسولش . و در این آیه در قرآنش نازل فرموده است , آنجا که می فرماید : « انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و هم راکعون ;6 سرپرست و ولی شما , تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند , همانها که نماز را برپا می دارند , و در حال رکوع , زکات می دهند , » و این علی بن ابی طالب بود که اقامه نماز کرد و زکات (صدقه ) در حال رکوع در راه خدا داد . »7
و ضریس از علی (علیه السلام) نقل نموده که آیه « انما ولیکم الله … » بر پیامبر نازل شد , حضرت به مسجد وارد شدند درحالی که مردم مشغول نماز بودند , دید سائلی ایستاده است , پیامبر رو به سائل کرد و فرمود : آیا کسی چیزی به تو داده است عرض کرد : نه یا رسول الله جز ان رکوع کننده (به علی (علیه السلام) اشاره کرد) که انگشتر خود را به من داد . » 8
علامه شیخ عبدالحسین امینی شصت و شش نفر از دانشمندان اهل حدیث و استوانه های روایی اهل سنت را با نام و نشانی دقیق کتابهایشان فهرست کرده و متن حدیثی را که حاوی انطباق آیه مذکور با شخص علی (علیه السلام) است از انس بن مالک نقل می کند و در آخر می افزاید : « مضمون این حدیث در این کتابها موجود است و همه آنها تصریح دارند که این آیه در مورد خاتم بخشی حضرت امیرمومنان علی (علیه السلام) در مسجد نبوی نازل گردیده است . » 9
مرتضی را دان ولی اهل ایمان تا ابد
چون زدیوان ابد دارد مثال « انما » 10

3 ـ افشای منافقان

در ادامه می فرماید : « از جبرئیل خواستم که از بیان آیه تبلیغ مرا معذور دارد , چرا که مومنان (راستین ) در اقلیت و منافقان و خدعه گران و… فراوانند چنان که قرآن کریم در باره آنها فرمود : « تقولون بافوا هکم ما لیس لکم به علم و تحسبونه هینا و هو عند الله عظیم ;11 با دهان خود سخنی می گفتید که به آن یقین نداشتید , و آن را کوچک می پنداشتید در حالی که در نزد خدا بزرگ است . » همانهایی که مرا آزار دادند , تا آنجا که مرا اذن (خوش باورم نامیدند)… و خداوند در رد آنها فرمود : « و منهم الذین یوذون النبی و یقولون هو اذن , قل اذن خیرلکم … ;12 از آنها کسانی هستند که پیامبر(صلی الله علیه واله ) را آزار می دهند , و می گویند « او آدم خوش باوری است ! » بگو « خوش باوربودن او به نفس شماست » .
… اگر بخواهم اسامی تک تک آنها را ببرم می توانم , و اگر به خواهم به شخص آنان اشاره کنم می توانم , ولکن به خدا در امور آنها(و کارهایشان ) به آنها احترام گذاشتم , با این حال آیه تبلیغ را باید به گوش مردم برسانم . » 13
این منافقان همانهایی بودند که بعد از خطبه غدیر و معرفی علی (علیه السلام) به عنوان جانشین پیامبر(صلی الله علیه واله) انواع توطئه ها را برای انحراف خلافت از مسیر اصلی خود و افتادن آن به دست غاصبان به اجرا گذاشتند که به نمونه هایی اشاره می شود.

صحیفه ملعونه اول

دو نفر از منافقین در یک تصمیم اساسی و خطرناک با هم پیمانی بستند و آن این بود که « اگر محمد از دنیا رفت یا کشته شد , نگذاریم خلافت و جانشینی او در اهل بیتش مستقر شود » سه نفر دیگر در این تصمیم با آنها هم پیمان شدند , و اولین قرارداد و معاهده را در کنار کعبه بین خود امضا کردند , و داخل کعبه آن را زیر خاک پنهان نمودند تا سندی برای التزام عملی آنها باشد , یکی از این سه نفر معاذبن جبل بود او گفت : شما مسئله را از جهت قریش حل کنید و من درباره انصار ترتیب امور را خواهم داد » , از آن جا که « سعد بن عباده » رئیس کل انصار بود و او کسی نبود که با غیر علی (علیه السلام) هم پیمان شود , لذا معاذ بن جبل به سراغ بشیر بن سعید , واسیر بن حضیر که هر کدام بر نیمی از انصار یعنی دو طایفه « اوس » و « خزرج » نفوذ و حکومت داشتند , آمد و آن دو را با خود بر سر غصب خلافت هم پیمان نمود . 14

توطئه قتل پیامبر(ص )

نقشه قتل پیامبر(صلی الله علیه واله) بارها به اجرا در آمد , ولی منجر به شکست شد. یک بار در جنگ تبوک و چند بار به وسیله سم و بارها به صورت ترور تدارک دیده شده بود. در حجه الوداع همان پنج نفر اصحاب صحیفه ملعونه , با نه نفر دیگر برای بار آخر نقشه دقیق تری برای قتل حضرت در راه بازگشت از مکه به مدینه کشیدند , و نقشه چنین بود که در محل از پیش تعیین شده ای , در قله کوه « ارشی » کمین کنند وهمین که شتر پیامبر(صلی الله علیه واله) سربالایی کوه را پیمود و در سرازیری قرار گرفت , سنگهای بزرگی را به طرف شتر حضرت رها کنند تا برمد وبا حرکات ناموزون حضرت را به زمین افکند و آنان با استفاده از تاریکی شب به حضرت حمله کند و وی را به قتل برسانند و متواری شوند.
خداوند متعال پیامبرش را از این توطئه آگاه ساخت و وعده حفظ او را داد ـ منافقین که چهارده نفر بودند ـ نقشه خود را عملی ساختند. همین که شتر پیامر(صلی الله علیه واله) به قله کوه رسید و خواست رو به پایین رود , سنگها را رها کردند , پیامبر با یک اشاره به شتر فرمان توقف داد در حالی که حذیفه و عمار , یکی افسار شتر حضرت را در دست داشت و دیگری از پشت سر شتر را حمایت می کرد. با توقف شتر سنگها به سمت پایین کوه رفتند و حضرت سالم ماند. منافقین که از اجرای دقیق نقشه مطمئن بودند , از کمین گاهها بیرون آمدند و با شمشیرهای برهنه به حضرت حمله کردند تا کار را تمام کنند , ولی عمار و حذیفه شمشیر کشیدند و سرانجام آنها را فراری دادند…
صبح روز بعد که نماز جماعت بر پا شد , همین چهارده نفر15در صفهای اول جماعت دیده شدند!! و حضرت سخنانی فرمود که اشاره ضمنی به آنان داشت . 16

علی جنب الله است .

در ادامه خطبه فرمود : « مردم علی را برتر بدانید زیرا او بر همه مردم بعد از من برتری دارد مردم به وسیله ماست که خداوند روزی می دهد و خلق باقی می ماند , از رحمت خدا دور است کسی که با این سخنان من مخالفت کند… بعد فرمود : مردم ! « انه جنب الله الذی نزل فی کتابه یا حسرتی علی فرطت فی جنب الله ;17 براستی علی جنب الله (از مقربان درگاه الهی است ) که خداوند در کتابش در باره او فرمود : « افسوس بر کوتاهی که در (مورد) جنب الله کردم » .
امام باقر(علیه السلام) فرمود : « نحن جنب الله ;18 ما اهل بیت جنب الله هستیم » و امام است و بعد از او دیگر اوصیا در مکان رفیع قرار دارند , تا برسد به آخرین آنها . » 19 از امیر مومنان نقل شده است که فرمود : « من جنب الله هستم » 20 . جنب الله کنایه از قرب و نزدیکی در پیشگاه الهی است واین گونه آیات رمزی است برای بیان موفقیت حجت الهی تا از دست تحریف گران در امان باشد .21

امامت همچنان باقی است

در فراز دیگر از خطبه غدیر فرمود : « ای مردم این امر خلافت را به عنوان امامت و وراثت در نسل خود تا روز قیامت به ودیعه می سپارم , و من ابلاغ کردم آنچه را مامور به ابلاغش بودم تا حجت باشد بر حاضر و غائب و بر همه کسانی که حضور دارند یا ندارند . » 22
در ادامه می فرماید : « معاشر الناس القرآن یعرفکم ان الائمه من بعده ولده و عرفتکم انهم منی و منه حیث یقول الله عز و جل « کلمه باقیه فی عقبه » 23 و قلت لن تضلوا ما ان تمسکتم بهما; ای مردم ! قرآن معرفی می کند که امامان بعد از او (علی) فرزندان او هستند و من نیز به شما فهماندم که آنان از (نسل ) من و او هستند , آنجا که خداوند عزیز و جلیل می فرماید : « کلمه پاینده ای در نسل او » من گفتم : اگر به آن دو (قرآن و ائمه ) تمسک کنید هرگز گمراه نمی شوید . » 24
در روایتی از پیامبر(صلی الله علیه واله) می خوانیم وقتی از آیه « کلمه باقیه … » سئوال شد حضرت فرمود : « فقال الامامه فی عقب الحسین علیه السلام یخرج من صلبه تسعه من الائمه . منه مهدی هذه الامه ;25 امامت در نسل حسین (علیه السلام) است که از صلب او نه نفر از امامان به وجود می آیند , واز جمله مهدی این امت (صاحب الزمان ) است . »
از امام سجاد(علیه السلام) در اکمال الدین , و امام باقر(علیه السلام) در علل الشرایع همین مضمون نقل شده است . 26

بیعت با علی (ع ) بیعت با خداست

در ادامه فرمود : « و من بایع فانها یبایع الله ; 27 کسی که با علی بیعت کند همانا با خدا بیعت کرده است. » چرا که دست علی دست خداست قرآن کریم می فرماید : « ان الذین یبایعونک انما یبایعون الله یدالله فوق ایدیهم فمن نکث فانما ینکث علی نفسه و من اوفی بما عاهد علیه الله فسیوتیه اجرا عظیما;28 کسانی که با تو بیعت می کنند (در حقیقت ) تنها با خدا بیعت می نمایند و دست خدا بالای دست آنهاست , پس هر کس پیمان شکین کند , تنها به زیان خود پیمان شکسته است و آن کس که نسبت به عهدی که با خدا بسته وفا کند , بزودی پاداش عظیمی به او خواهد داد. »
آنگاه دستور داد همه مردم با او بیعت کنند و مردم نیز به سوی پیامبر(صلی الله علیه واله) و امیر مومنان (علیه السلام) هجوم آوردند وبا ایشان به عنوان بیعت دست می دادند وبه پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله) وعلی (علیه السلام) تبریک می گفتند و پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله) می فرمود : « الحمدلله الذی فضلنا علی جمیع العالمین ; حمد برای خدای است که ما را بر همه جهانیان برتری داد » و صدای مردم بلند شد که آری شنیدیم و طبق فرمان خدا و رسول با قلب و جان و زبان و دستمان اطاعت می کنیم . » 29
پیامبر اکرم (ص ) مکررا می فرمود : « به من تبریک بگویید , به من تهنیت بگویید زیرا خداوند مرا به نبوت و اهل بیتم را به امامت اختصاص داده است . » 30
و زنان نیز با حضرت بیعت کردند به این صورت که پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله) دستور دادند تا ظرفی آوردند و پرده ای زدند که نیمی از ظرف آب در یک سوی پرده و نیم دیگر در آن سوی دیگر قرار بگیرد و زنان با قرار دادن دست خود در یک سوی آب , و امیرمومنان در سوی دیگر , با آن حضرت بیعت نمایند. همچنین دستور دادند تا زنان هم به حضرتش تبریک و تهنیت بگویند و این دستور را درباره همسران خویش موکد داشتند. بانوی بزرگ اسلام , حضرت زهرا(سلام الله علیها) نیز از حاضرین در غدیر بودند , همچنین کلیه همسران پیامبر(صلی الله علیه واله) در آن مراسم حضور داشتند.

با ولایت علی دین کامل شد

هنوز جمعیت متفرق نشده بودند که امین وحی این آیه را فرود آورد , « الیوم اکملت دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا » 31 امروز دین شما را کامل کردم , و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آئین (جاودان ) شما پذیرفتم .
آنگاه رسول خدا(صلی الله علیه واله) فرمود : « الله اکبر علی اکمال الدین و اتمام النعمه و رضی الرب برسالتی , والولایه لعلی من بعدی 32 الله اکبر بر کامل شدن و تمام شدن نعمت و رضایت پروردگار به رسالت من .
روایت فوق را شانزده نفراز محدثان اهل سنت نقل کرده اند . همچون گنجی شافعی در « کفایت الطالب » ص 60 سیوطی « الدرالمنثور » ج , 2 , ص 284 ; این مغازی در « المناقب » ص 19 و جریر طبری در کتاب « الولایه » و ابن مردویه اصفهانی , و ابونعیم اصفهانی در کتاب « مانزل من القرآن فی علی » و خطیب بغدادی در کتاب « تاریخ بغداد » … 33

آیات بی شمار در فضائل علی (علیه السلام)

آنچه از آیات ذکر شد , برخی آیات بود که در خطبه غدیر مورد استدلال و اشاره قرار گرفته است و گرنه آیاتی که درباره امامت و ولایت علی (علیه السلام) و فضائل آن حضرت وارد شده بیش از آن است که حتی در یک کتاب بگنجد , خود پیامبراکرم (صلی الله علیه واله) در همین خطبه غدیر به این مطلب اشاره فرموده است آنجا که فرمود : « و ما نزلت آیه رضی الافیه , و ما خاطب الله الذین آمنوا الابرابه ولا نزلت آیه مدح قرآن الافیه , ولا شهد الله بالجنه فی « هل اتی علی الانسان » الاله , ولا انزلها فی سواه , ولا مدح بها غیره 34 و آیه خشنودی (پروردگار) جز درباره او نازل نشده است و مخاطبه خداوند با مومنان آغازش بااو (علی ) است , آیه مدحی در قرآن نازل نشده است مگر او داخل آن است و در هل اتی بهشت را خدا برای او شهادت داده است و سوره هل اتی درباره غیر او (و اهل بیتش ) نازل نشده و جز او (و اهل بیتش ) کسی به وسیله آن مدح نشده است » .
خوارزمی می گوید : تمام « یا ایهاالذین آمنوا » در قرآن درباره علی (علیه السلام) است . 35
و مرحوم سلطان الواعظین می گوید از طبرانی و محمدبن یوسف گنجی شافعی و محدث شام در تاریخ کبیر مسندا نقل شده است که بیش از سیصد آیه در شان علی (علیه السلام) نازل شده است 36
دل را ولا و حب علی با صفا کند
هردرد را محبت مولا دوا کند
آن شاهکار خلقت و فرمانروای عشق
مدحش به آیه آیه قرآن خدا کند.

پی نوشت ها :

1 ـ محمد باقر مجلس , بحارالانوار , بیروت , داراحیا التراث العربی , ج 37 ص 207 ـ 208 و ر ـ ک عوالم العلوم , شیخ عبدالله بحرانی , ج 15 ص 375 ـ ص 376
2 ـ سوره مائده آیه 67
3 ـ بحارالانوار همان , ج 37 , ص 206
4 ـ همان
5 ـ سیوطی , الدرالمنثور , ج 2 , ص 327 ذیل آیه 67 مائده , فخر رازی , تفسیر الکبیر , ج 2 , ص 636 , ینابیع الموده شیخ سلیمان قندوزی , ص 140 باب 39 , الوسی روح المعانی , ج 6 , ص 172
6 ـ سوره مائده آیه 55
7 ـ بحارالانوار , همان , ج 206
8 ـ ابوالنصرا الحافظ ابن کثیر الدمشقی , البدایه و الشهایه , بیروت مکتبه المعارف , ج 7 , ص 358 , فوائدالسمطین , همان ج 1 , ص 195 حدیث 153 , ینابیع الموده , سلیمان قندوزی , ص 251
9 ـ الغدیر , علامه امینی , دارالکتب الاسلامیه , ج 3 , ص 162
10 ـ ابن یمین
11 ـ سوره نور , آیه 15
12 ـ سوره توبه , ایه 61
13 ـ بحارالانوار , همان ص 207
14 ـ بحارالانوار , همان , ج 17 , ص 29 و ج 28 , ص 186 و ج 37 , ص 114 ـ 115 , کتاب سلیم بنم قیس , ص 816 حدیث 37 , عوالم ج 15 , ص 164 , اسرار غدیر محمدباقر انصاری , ص 57
15 ـ معاویه , عمر و عاص , طلحه , سعدبن ابی وقاص , عبدالرحمان , ابوعبیده , ابوموسی اشعری , ابوهریره مغیره و …
16 ـ بحارالانوار , ج 28 , ص 99 و 100 و ج 37 ص 115 , عوالم , ج 15 , ص 304 , اقبال الاعمال ص 458
17 ـ سوره زمر , آیه 56
18 ـ فیض کاشانی , تفسیر صافی , موسسه الاعلمی , ج 4 , ص 326
19 ـ همان
20 ـ همان
21 ـ همان , ص 327
22 ـ بحارالانوار , همان , ص 211
23 ـ سوره زخرف , آیه 28
24 ـ بحارالانوار , ج 37 , ص 215
25 ـ تفسیر الصافی , همان , ج 4 , ص 388
26 ـ همان , ص 387
27 ـ بحارالانوار , همان , ص 219
28 ـ سوره فتح , آیه 10
29 ـ بحارالانوار , همان , ص 126 و 166 , الغدیر , ج 1 , ص 58
30 ـ همان , و بحارالانوار , ص 217 ج 37
31 ـ سوره مائده , ص 3
32 ـ الغدیر , ج 1 , ص 11 و ر ـ ک فوائدالسمطین , ج 1 , ص 74 , ابن کثیر در تفسیر , ج 2 , ص 491
33 ـ ر ـ ک الغدیر , ج 1 , ص 237 ـ 230
34 ـ بحارالانوار , ج 37 , ص 210
35 ـ مناقب خوارزمی , ص 266 ـ 28
36 ـ سلطان الواعظین شیرازی , شبهای پیشاور دارالکتب الاسلامیه 1376 , ص 386

نویسنده:حجت الاسلام سیدجواد حسینی
منبع:از ماهنامه پاسدار اسلام شماره 289